تصحيح انتقادی كتاب دستورالوزاره يا وصاياي خواجه نظام الملك طوسي : پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ

هر دانشجویی که در مقطع تحصیلات تکمیلی، که شامل دوره های کارشناسی ارشد و دکتری است، مشغول به تحصیل باشد، بعد از اینکه تمام واحد های درسی تعیین شده را گذراند، موظف است برای تمام کردن دورۀ خود رساله و یا پایان نامه ای بنویسد و طی مراسمی رسمی که از قبل برنامه ریزی شده است، از آن دفاع کند و نمرۀ قبولی بگیرد. نوشتن پایان نامه برای دانشجوی کارشناسی ارشد تقریباً اولین تجربۀ علمی و پژوهشی جدی و روشمند است و دانشجو با نوشتن پایان نامه در واقع راه را برای پژوهش های بعدی اش هموار می کند. همۀ ما می دانیم که نوشتن یک پایان نامۀ خوب و دفاع کردن از آن آرزو و خواستۀ قلبی هر دانشجویی است، ولی شرایط موجود سبب شده است که متاسفانه هر روز از تعداد پایان نامه های کم نقص و خوب و استاندارد کاسته شود. همان طور که می دانید پایان نامه یا رساله نوعی پژوهش دانشگاهی است و بنابراین باید از بیشتر قواعدی که در حوزۀ پژوهش ها و تحقیقات آکادمیک وجود دارد پیروی کند و بتواند پیام خود را به گونه ای که رسا، علمی، مستدل و منطقی باشد، به مخاطبانش برساند. در همین راستا ما سعی کردیم پایان نامه های کارشناسی ارشد برتر از دانشگاه های معتبر کشور را برای کمک در نگارش پایان نامه به شما معرفی نماییم . تیم پرتلاش دیجی لود این بار برای شما پایان نامه ای با موضوع ” تصحيح انتقادی كتاب دستورالوزاره يا وصاياي خواجه نظام الملك طوسي ” به ارمغان آورده است. امیدوراریم برای شما مفید بوده وو به شما در مسیر رشد و پیشرفت علمی کمک نماید. تیم دیجی لود برای شما دانشجویان عزیز مقطع کارشناسی ارشد رشته تاریخخ آرزوی توفیق روزافزون دارد.

چکیده تصحيح انتقادی كتاب دستورالوزاره يا وصاياي خواجه نظام الملك طوسي

این رساله مشتمل است بر تصحیح انتقادی کتاب موسوم به دستور الوزاره یا وصایای خواجه نظام الملک طوسی. این کتاب بنابر تحقیقات نگارنده در نیمه سده هشتم به دست یکی از نوادگان خواجه نظام الملک طوسی، به زبان فارسی و به نثری استوار در سه فصل تحریر و تنظیم یافته است: مقدمه در احوال خواجه نظام الملک، فصل اول در تحریض فرزند خواجه به ترک وزارت و مخاطرات آن، فصل دوم در آداب وزارت.

این کتاب دست کم به دو علت از همان آغاز تدوین محل توجه عالمان و نویسندگان و کاتبان و عموم دیوانیان بوده است: یکی انتساب آن به وزیر پراعتبار ایرانی، خواجه نظام الملک طوسی، و دیگری محتوای آن که علاوه بر اشتمال بر آداب و آیین وزارت و حکومتداری همراه با نقل حکایات تاریخی، حاوی مباحث نظری و عملی قابل توجهی درباره موضوع تعلیم و تربیت، و اخلاق سیاسی است. از همین رو است که از این کتاب نسخه های بسیار زیادی در کانونهای مختلف نسخه نویسی فراهم آمده، چنانکه نگارنده بر وجود دست کم ۷۰ نسخه از این کتاب در کتابخانه های داخل و خارج ایران آگاه شده و بر ۳۵ نسخه از آنها دست یافته است.

نگارنده در پیشگفتار مفصّلی که برای این کتاب تهیه کرده، به تفصیل مباحثی چون حیات خواجه نظام الملک، جست و جوی آثار شناخته و ناشناخته، و طبع شده و طبع ناشده خواجه، ردیابی آثار خواجه بویژه دستور الوزاره در تحقیقات خاورشناسان و محققان ایرانی، و بالاخره معرفی همه جانبه کتاب دستور الوزاره و بیان وجوه اهمیت آن، و نیز مقایسه آن با سیر الملوک خواجه.

این کتاب به رغم رواج و شهرت با ابهامات عمیق و متعددی همراه بوده است. از جمله درباره نویسنده یا نویسندگان، زمان تألیف، اختلاف گسترده کاتبان در ضبط نام کتاب و مؤلف و … .

با نظر به این زمینه ها و دشواریها، در مقدمه این رساله سعی شده تا از میان انبوه این داده های ضدّ و نقیض به رأی نسبتاً درست و مقبولی دست یافت. برای مثال در این رساله با تحقیق و جستجوی بسیار برای اولین بار ثابت شده که نویسنده این اثر برخلاف ادعای بسیاری از کاتبان و نیز محققان معاصر، مولانا عبدالوهاب العدنی بوده است.

در تصحیح اين اثر از شیوه بینابین، كه هم قوّت اجتهاد شیوه التقاطی و هم احتیاط و دقت شیوه مبتنی بر نسخه اساس را یک جا دارد، استفاده گرديد. به علت تعدّد نسخه ها و برای آسانتر شدن کار تصحیح و ارجاع به نسخه بدل ها، تمامي نسخه ها پس از بررسي و تبارشناسي به سه گروه متمايز تقسيم گرديد. چون در ارزش گذاري نسخه ها بر اساس سه عنصر قدمت، صحّت، و اصالت، اعتبار گروه اوّل(حاوی این هر سه عنصر) بيش از سايرين بوده، براي مقابله كامل، عمدتاً از نسخ اين گروه، و از نسخ دو گروه ديگر در موارد اضطرار و براي رفع ابهام استفاده شد. بدين ترتيب نسخه اساس نسبي با ۸ نسخه معتبر به صورت كامل، و با ۱۵ نسخه ديگر به صورت موردي مقابله گرديد.

زندگي نامه

ابوعلي فرزند خواجه ابوالحسن علي بن اسحاق كه يك دهقان زاده طوسي بود در كودكي در اين شهر مقدمات علوم عقلي و نقلي را فراگرفت و در سن يازده سالگي حافظ قرآن كريم شد. او سپس به شهرهاي بزرگ خراسان رفت و علوم زمان خويش را فراگرفت. پدرش ابوالحسن علي در خدمت ابوالفضل سوري كه از جانب محمود غزنوي حكمران خراسان شده بود قرار گرفت و ابوعلي در يك خانواده ديواني(اداري و حكومتي) رشد كرد و چون پدرش به اداره مالي و حكومتي طوس رسيده بود و در آن زمان بيشتر مشاغل موروثي بود، لذا ابوالحسن علي فرزند خود را براي امور ديواني تربيت كرد.[1]

در زمان استيلاي سلجوقى ها بر خراسان كه از ۴۲۸ق آغاز شد و حكومت بلخ با ابوعلي بن شاذان بود، خواجه كه بيش از بيست سال از عمرش نگذشته بود به خدمت حاكم بلخ درآمد و چون ابن شاذان بعد از استيلاي چغري بيك، پدر آلب ارسلان، بر بلخ به وزارت او رسيد، خواجه هم رفته رفته به دربار پادشاهان سلجوقي راه يافت. در زمان حاكميت الپ ارسلان بر خراسان، خواجه به سال ۴۵۱ق به وزارت او در آن خطه منصوب شد. و بدين ترتيب بر اثر شايستگي و كارداني به وزارت بزرگترين پادشاهان ايراني نائل آمد.[2] خواجه در زمان وزارت نيز “يك نفر وزير ديواني عادي نبود، وي در عين اينكه به تدبير امور مملكت و انتظام ديوان اشتغال داشت به ترتيب كارهاي جنگي و تعبيه لشكرها نيز قيام مي كرد.”[3] او در روزگاري وزارت سلجوقيان را بر عهده داشت كه بزرگترين بحران هاي عقيدتي – سياسي، جامعه را تحت تأثير قرار داده و اساس قدرت سلجوقيان را تهديد مي كرد. به ويژه آنكه جوانان پرشور و شوق و در جستجوي نام را به خود جلب مي كرد.[4] شارل شفر نيز در مقدّمه خود بر سياست نامه، اين دوره را كه اواخر قرن يازدهم عيسوي است ايّامي پرآشوب و انقلاب معرّفي مي كند. در دستور الوزاره اصفهاني آمده است چون “الب ارسلان به سلطنت بنشست و نظام الملك به وزارت، جهان آرام گرفت و خزينه بر لشكر بپرداخت و رعايا را به كلّي بنواخت و به رأي رزين نظام آن انديشه خوب به انتظام پيوست.”[5]

بالاخره نظام الملك كه در سال 408 ه. ق. در قريه طوس خراسان به دنيا آمده بود؛ در سال 485 ه. ق. در حوالي كرمانشاه به دست يكي از فدائيان اسماعيليه از پاي درآمد و در اصفهان به خاك سپرده شد.

اهميّت او در تاريخ ايران بدان حد است كه بعد از او تاكنون هرگاه خواسته اند مراتب كفايت و مقام والاي علمي كسي از بزرگان دولتي و ديواني و خصوصاً وزيران ايراني را نشان دهند معمولاً او را با نظام الملك سنجيده اند. به عنوان مثال:

اصفهانی در مدح یکی از وزرا نوشته است: نظام الملك ثاني ركن دين آن / كه بر چرخ وزارت اوست اختر[6]

و دکتر شعباني در بيان اهميّت اميركبير آورده است: “شايد تاريخ ايران پس از رحلت خواجه نظام الملك طوسي مردي به چنين كمال و شايستگي كمتر به خود ديده بود.”[7]

نظر به شهرت خواجه، القاب و عناوینی از او در کتابهای تاریخی آمده است. در ادامه به ذكر اين القاب و دليل احتمالي براي نامگذاري هر لقب اشاره مي شود:

وزیر کبیر؛ از آنجا که در دستگاه سلجوقیان به بزرگی او وزیری یافت نشده بود.
خواجه بزرگ؛ به جهت آنكه آموزگار ملکشاه در زمان ولیعهدی او بوده است.
تاج‌الحضرتین؛ به خاطر آنكه وزارت دو پادشاه را بر عهده داشته است.
قوام‌الدین؛ لقبی مذهبی که فقیهان زمان بدو داده بودند.
نظام‌الملک؛ لقبی که بیشتر مردم او را به آن می‌خواندند و پس از وی در دوره‌های پسین تاریخ بسیاری از وزیران معتمد شاهان در ایران و هند با این لقب خوانده می‌شدند.
اتابک؛ لقبی که ملکشاه پس از پادشاهی بدو داده بود.
رضی ‌امیرالمومنین؛ لقبی که خلیفه المقتدی بامرالله در سال ۴۷۵ق. بدو داده بود.

فهرست تصحيح انتقادي كتاب دستورالوزاره يا وصاياي خواجه نظام الملك طوسي

چكیده..
مقدّمة مصحّح..

خواجه نظام الملك

۱-۱٫ زندگي نامه.
۱-۲٫ خدمات فرهنگي- اجتماعي
۱-۳٫ فرزندان.
۱-۴٫ آثار.
۱-۴-۱٫ سیرالملوک یا سیاست نامه
۱-۴-۲٫ دیگر آثار
الف. رديابي در منابع قديم
ب. جستجو در تحقیقات جدید.
ج. صحّت انتساب آثار
سفرنامه..
قانون الملک.
امالی نظام الملک فی الحدیث.
اشعار
مکاتبات
مكاتبات
نصیحت نامه.
منشآت.
وصیت نامه.
دستورالوزاره یا وصایای خواجه نظام الملک.

دستورالوزاره

۲-۱٫ کتابشناسی.
۲-۲٫ نام‌ها و عناوين
۲-۳٫ تبارشناسي.
۲-۴٫ اصالت
۲-۵٫ زمان نگارش……….. ۳۶
۲-۶٫ مُهدي اليه…………. ۳۸
۲-۷٫ مؤلّف……………… ۴۰
مولانا عبدالوهّاب عدنی طوسي………… ۴۳
الف. خواجه نظام الملك طوسي………. ۴۴
ب. فخر الدّين حسن………….. ۴۶
ج. محمد طاهر اراسنجي قزويني………. ۴۷
د. عبدالوهّاب قدپي طوسي…… ۴۷
ه. عبدالوهّاب امامي……. ۴۹
دلايل ردّ انتساب……… ۴۹
۲-۸٫ اهميّت و ويژگي……. ۵۶
۲-۹٫ از نگاه کتاب‌شناسان ایرانی و خاورشناسان…… ۶۱

جایگاه دستور الوزاره در سنّت اندرزنامه نویسی مسلمانان ۶۶

۳-۱٫ اهمیّت وزارت……… ۶۷
۳-۲٫ کتابهای موسوم به دستورالوزاره……. ۶۷
۳-۳٫ دستورالوزاره و نگارش های اخلاقی……. ۶۹
۳-۴٫ مقايسه سير الملوك و دستور الوزاره……. ۷۱

درباره تصحيح کتاب دستور الوزاره….. ۷۴

۴-۱٫ شیوه تصحیح……….. ۷۴
۴-۲٫ گروه بندي نسخه های همگون و هم نسبت………. ۷۷
۴-۳٫ معرفی و ارزیابی نسخ استفاده شده در تصحیح ۸۲
۴-۳-۱٫ نسخه هايي كه كاملاً به نسخه اساس عرض شده و تطبيق يافته است ۸۲
۴-۳-۲٫ نمونة نسخي كه به قسمتي از آنها مراجعه شده است ۹۵
نسخه م= نسخه کتابخانه دانشگاه کالیفرنیا آمریکا به شماره ۴۱۱ ۹۶
نسخه ی= نسخه کتابخانه ملی ایران به شماره ۱۵۳۴۹ ۹۷
نسخه غ = نسخه کتابخانه مجلس به شماره ۱/ ۱۳۷۱۸ ۹۷
۴-۴٫ مراحل تصحیح…………………………… ۹۷
۴-۵٫ نکات ضروری در خصوص تصحیح………… ۹۸
۴-۶٫ رسم الخطّ نسخة‏ تصحیح شده………… ۹۹

دشواری های تحقیق……… ۱۰۲
نشانه هاي اختصاري……… ۱۱۱
فهرست نسخه هاي خطي دستورالوزاره در كتابخانه هاي ايران و جهان ۱۱۳

۷-۱٫ فهرست نسخه هايی كه در اين تصحيح از آنها استفاده شده به ترتیب تاریخ کتابت……. ۱۱۴
۷-۲٫ فهرست همه نسخه هاي پيدا شده به ترتیب تاریخ کتابت از اقدم نسخ ۱۱۸
۷-۳٫ فهرست همه نسخه ها به تفکیک نام کتابخانه ها و محل نگهداری نسخ ۱۲۸

تصاوير صفحات آغاز و انجام نسخه هايي كه در اين تصحيح از آنها استفاده شده……. ۱۳۸
متن كتاب دستور الوزاره……. ۱۵۶

دیباچه/ اهمیت وزارت و سبب تألیف کتاب………. ۱۵۷
مقدّمه/ شرح حال خواجه نظام الملک – تصحيح انتقادی كتاب دستورالوزاره…….. ۱۷۰
تفضیل وزارت خواجه بر سایر وزراء به نقل از امام محمد ناصحی در دستورالوزراء.
روايت ابوجعفر نصيری، مؤلّف تاریخ مدرّسان نظامیه، از دوران تحصيل خواجه……….. ۱۷۲
روايت فقیه عبدالصمد فتدروجی از وقايع هنگام تولّد و طفوليّت خواجه ۱۷۴
فصل اول: در تحریض فرزندان بر ترک وزارت – تصحيح انتقادی كتاب دستورالوزاره ……. ۱۸۶
موعظه / بعد از زمان من وزارت اختیار نکنی و پیرامن شواغل و مشاغل نگردی
مخاطره اوّل/ وزیر را هر روز از هر باب بر هر کس چند حکم مختلف می باید كرد………. ۱۸۸
حکایت/ تفسير شیخ ابواسحق فیروزآبادی از حكمت كدورت بي دليل سلطان با وزير……………… ۱۸۹
مخاطره دوّم/ چند هزار کس از خود آزرده باید داشت به امید رضای خاطر یک کس…….. ۱۹۲
حکایت/ پاسخ امام الحرمین جوینی به پرسش نظام الملک در خصوص علت کدورت سلطان از او……….. ۱۹۲
حکایت/ مقايسه خدمت پادشاه با طاعت خداوند از زبان ربيع فضل در همراهي هارون الرشيد به سفر حج………….. ۱۹۷
مخاطره سوّم/ ملال جانب ابناء ملوک است و تدارك آن در غایت صعوبت – تصحيح انتقادی كتاب دستورالوزاره ۱۹۹
حکایت/ انحراف مزاج سلطان محمد، فرزند ملكشاه، از خواجه نظام الملك ۲۰۱
حکایت/ اسارت ملك روم و خيانت عميد منصور در اموال اهدائي روميان ۲۰۳
مخاطره چهارم / ناگزير بودن وزير از مجالست و مرافقت با كبار امرا و اركان دولت………. ۲۰۹
مخاطرات دوستي با كبار امرا و اركان دولت………….. ۲۱۰
حکایت/ نزاع و خلاف ميان خواجه نظام الملك و التونياق تركماني ۲۱۲
ضررهاي دشمني و عداوت با كبار امرا و اركان دولت……. ۲۱۳
حکایت/ نتيجة مكاوحت امير علي خويشاوند با ابوالعّباس اسفرايني ۲۱۴
مخاطره پنجم/ جماعتی چون کتّاب و عمّال را در حیّز ترتیب و رعایت می باید داشت…… ۲۱۹
اقارب و عشایر را مباشر مهمّات ملک گردانیدن خطرها دارد ۲۲۱
مضار و مفاسد تفويض مهمات به بیگانگان…………….. ۲۲۲
حكايت آشنايي و همدرسي نظام الملك با حسن صباح و عمر خیّام ۲۲۲
حکایت/ محاسبه اجرت مکاریان که رخام از حلب برای سلطان به اصفهان برده بودند توسط حسن صباح………. ۲۲۹
التزام حسن صباح بر تکمیل دفاتر جمع و خرج ممالک به عشر مدتی که نظام الملک مهلت خواسته بود………. ۲۳۲
فصل دوّم در آداب وزارت و شرایط آن – تصحيح انتقادی كتاب دستورالوزاره …………………….. ۲۳۴
شرط منصب وزارت آن است که چهار جانب نگاهداری و مراقبه آن واجب و ملاحظة آن مفروض شماری…….. ۲۳۴
شرط اوّل / حفظ جانب حضرت ربوبيّت………………….. ۲۳۵
ملاحظة اوّل: بر اعتقاد صحیح، ثابت و راسخ باشی و به تسویلات فرق ضالّه از مرکز استقامت منحرف نشوی…….. ۲۳۵
حکایت/ مواصلت و مصاهرت سلطان ملک شاه با خلیفه و رؤياي خواجه در خصوص تهيّج شيطان………. ۲۳۷
ملاحظة دوّم: اتّفاقات حسنه را نتیجه تدبیر خود نداند؛ هر چند در عقب آن واقع گرد
حکایت/ نقش تقدير الهي در شكست فضلون از نظام الملك ۲۴۲
حکایت/ نقش تقدير الهي در فتح قلعة مريم نشين توسط ملكشاه ۲۴۵
شرط دوّم / رعایت جانب پادشاه…………………….. ۲۴۸
ملاحظة اوّل: بی توفیق الهی و تأیید سماوی هرگز کسی آمر و ناهی نتواند شد
حکایت/ ابن اعلم رصدی و شاگردش ناصر بتانی…………. ۲۵۱
ملاحظة دوّم: چون از جهت امری تفرقه خاطر پادشاه تفرّس افتد متوجّه اصلاح آن باید گشت…….. ۲۵۴
حکایت / امیر اسماعیل سامانی با عمرولیث…………… ۲۵۵
حکایت/ خزاین سلطان آلب ارسلان در قلعه کیو………… ۲۵۸
ملاحظة سوّم: سعی نماید تا در حق او از همه کس دعای بخیر حاصل کند و آن به انتشار عدل و احسان و انصاف باشد……… ۲۶۰
ملاحظة چهارم: در ابقاء ذکر جمیل پادشاه باید کوشید و آن به اظهار حسن سیرت و راستی و عدالت باشد با جمیع خلایق.
ملاحظة پنجم: هرچند از پادشاه مباسطت و عنایت و تقرّب و تربیت مشاهده افتد به هیچ باب بر آن اعتماد نشاید
ملاحظة ششم: پیوسته طالب آن باید بود که معلوم گردد میل طبیعت پادشاه به کدام مطلوب و مرغوب متوجّه است…… ۲۶۰
حکایت/ فرستادن هر يك از اقارب و عشایر درگاه سلطان آلب ارسلان به حكومت ناحيتي……………………………………….. ۲۶۱
حکایت/ روایت اصمعی از عمرو بن عبید که از مشایخ بغداد بود و منصور، مرید او.
ملاحظة هفتم: چنان بايد که قدرت و استعداد آن باشد تا هر سخن که در حضرت بگذرد به قدري در آن دخلی توان کرد………. ۲۶۵
فنوني که در امر مال و ملک از مهارت استکمال آن، کما هو حقّه چاره نیست، اوّل قسم حساب و دوّم فنّ تاریخ……….. ۲۶۶
فايده دانستن تاريخ…………………………….. ۲۶۶
قصّه لشکر بخارا و حیله اي که البتکین با ایشان کر…… ۲۶۶
حکایت/ مباحثه ماجندی و قاضی مرو بر سر معنی الخالق الباری المصور ۲۶۸
شرط سوّم / رعایت جانب نزدیکان پادشاه ……………. ۲۷۰
شرط عمومي يا کلّی: ثبات بر جاده راستی و درستی به درجه ای باشد که هیچ آفریده را بر آن سخن نرسد……. ۲۷۱
شرايط اختصاصي يا شرط رعایت اصناف اربعه…………… ۲۷۱
صنف اوّل: حرم هاي بزرگ………………………….. ۲۷۲
حکایت/ فرستادن التونياش به حكومت خوارزم توسط سلطان محمود و فرار التونیاش از شرّ جمیله قندهاری….. ۲۷۳
حکایت / رقابت خواجه احمد حسن با خواجه حسنك متكاني بر سر وزارت ۲۷۵
صنف دوّم: مراقبت ابناء ملوك……………………… ۲۷۹
حكايت/ مقايسه رفتار خواجه احمد حسن و حسنك متكاني با مسعود غزنوي ۲۸۲
صنف سوّم: امراء بزرگ……………………………. ۲۸۵
خواجه احمد حسن و علي خويشاوند…………………… ۲۸۵
حکایت / سلطان محمود و دابشليم هند……………….. ۲۸۸
صنف چهارم: سایر ملازمان…………………………. ۲۹۳
فرقه اوّل: ندماء مجلس جشن……………………….. ۲۹۳
حکایت / تعبير خواب فضل ربیع توسط ابوالحسن معبّر که از احفاد ابن سیرین بود
فرقه دوّم: اصحاب سیف و ارباب قلم…………………. ۲۹۶
وصیّت عبدالحمید احمد به پسر خود در موازنه درجات مهّمات مملکت به احوال کتّاب…………… ۲۹۶
حکایت / سخن محرمانه انوشیروان از خفایا و اسرار ملکی با بوذرجمهر حكيم
حکایت / هلاكت ناصر میکال را اکثر خلق از تهیّج خواجه احمد دانستند ۲۹۹
حکایت / کابوس های نظام الملک در سالگرد کشتن عبدالملک کندری ۳۰۰
حکایت / گزارش ده تن از کتّاب به الب ارسلان در تهمت خیانت نظام الملک به ملک و مال………… ۳۰۲
شرط چهارم / رعايت جانب خلايق…………………….. ۳۰۳
حکایت/ پيشنهاد نظام الملک به سلطان الب ارسلان براي گريز از مرگ و بليّه به نقل از تاریخ باستان……….. ۳۰۴
انجامة کتاب…………….. ۳۰۷
ضمائم………………….. ۳۰۸ –
تصحيح انتقادی كتاب دستورالوزاره
وصیّتنامة خواجه – تصحيح انتقادی كتاب دستورالوزاره…………….. ۳۰۸
کتابشناسی – تصحيح انتقادی كتاب دستورالوزاره ……………….. ۳۱۱
چکیدة انگلیسی – تصحيح انتقادی كتاب دستورالوزاره۳۱۴